Geçmişte gezegenimiz birkaç defa soluk mavi noktadan soluk beyaz kar topuna dönüşürken, birkaç kere da bu dönüşümün kıyısından döndü. Bu olayların en bilindiklerinden biri ise 1816 yılında yaşandı. Yazsız Yıl, Yaz Yaşanmayan Yıl, Yazı Olmayan Yıl, Yoksulluk Yılı üzere isimlerle bilinen bu yılda bilhassa Kuzey Yarımküre çok önemli sıkıntılar yaşadı ve bir türlü Güneş yüzü göremedi.
Küresel çapta büyük isyanlara, gıda krizine ve genel manada kaosa neden olan bu yıl, bir takvim tarafından kazara da olsa gerçek biçimde varsayım edilmişti. Gelin daima bir arada o devirde yaşanmış olan olaylara bakalım.
Küçük Buz Dönemi’ne güzel geldiniz!
Ağırlıkla 14. yüzyıldan 1850’lere kadar Dünya genel olarak serindi ve gitgide de soğuyordu. Kuzey Avrupa’da ortalama sıcaklıklar 1 dereceye kadar düşmüştü. Bu süreçte ağır yağış, düşük yaz sıcaklıkları üzere nedenlerden ötürü sıklıkla salgınlar ve kıtlıklar görülüyordu.
Başlı başına bir yazıyı hak eden bu olayla ilgili olarak bilmemiz gerekenler ise birinci olarak Atlantik Buzulları’nın büyüdüğü, 14. yüzyılda büyük kıtlık olaylarına sebebiyet verdiği, 1650’de kaydedilmiş en düşük sıcaklıklara yol açtığı ve 1550’de bütün buzulların genişlediği biçimindedir. Yani insanların yaşadığı pek çok coğrafya oldukça soğuk bir periyottan geçerken üstüne gelen volkanik faaliyetler daha da berbat vakitlerin habercisi olmuştu.
İlk Değerli Patlama: 1814 Mayon Patlaması
Şimdi bir koca yıl boyunca yaz olmaması o denli kolay bir şey değil elbette. Bunun ardında büyük tabiat olayları olması kaçınılmaz. 1816 yılındaki hadisede da sebepleri bulmak için birkaç yıl öncesine bakmak gerekiyor. Bu süreçte ise karşımıza çokça volkanik faaliyet çıkıyor.
Yaz aylarında hava sıcaklığının düşmesi için bir yerin güneş ışıklarından gereğince faydalanamaması gerekir. Bu durum da çoklukla büyük volkanik faaliyetler sonucu gökyüzünün külle ve parçacıklarla dolması halinde ortaya çıkar. Yazsız Yıl öncesinde de bir dizi seri volkanik faaliyet gerçekleşiyor. Bunların ortasında en kıymetlilerinden biri, 1814 yılında Filipinler’de gerçekleşen Mayon Yanardağı patlaması. Mayon’un atmosfere yaydığı bol ölçüde parçacık aslında Yazsız Yıl’ı tek başına ortaya çıkaracak güçte değil fakat gerisinden gelecek patlamayla güçleri birleştiğinde çok büyük tesir yaratıyor. Vakti bir yıl kadar ileri saralım artık.
1815: Bilinen En Büyük Yanardağ Patlamasıyla Tambora Patlıyor
Depremlerin tesirlerini anlamak için kullandığımız Richter Ölçeği gibisi bir ölçek de VEI (Volkanik Patlama İndeksi) ismiyle kullanılıyor. Bu ölçeğe nazaran bugüne kadar doğrulanmış en büyük yanardağ patlamalası 1815 yılında, Endonezya takımadalarından biri olan Sumbawa adasında gerçekleşti.
Tambora Yanardağı’nda patlamalar 5 Nisan’da başlarken 10 Nisan, volkanik faaliyetlerin tepeye ulaştığı ve patlamaların binlerce kilometre aralıktan duyulduğu bir gün oldu. Patlamadan evvel yaklaşık 4300 metre yüksekliğe sahip olan dağ, 2851 metreye düştü. Patlamaların büsbütün durması temmuz ayını, duman çıkışının bitişi ise ağustos ayını buldu.
Patlamanın bir öbür kıymetli yanı ise tam 43 kilometre yükseğe ulaşan patlamanın statosfere ulaşması oldu. Hafif olan kül ve parçacıklar, birkaç ay ile birkaç yıl ortasında değişen sürelerce atmosferde kaldı ve hava akımlarıyla sürüklendi.
Gelelim Yazsız Yıl’a…
Tarihçi John D. Post’un “Batı dünyasındaki son büyük geçim krizi” dediği Yazsız Yıl, bütün bu felaketlerin akabinde geldi. Pek çok araştırmaya nazaran bu durumun nedeni ise üstteki doğal afetlerdi. Sürecin tam da Küçük Buzul Çağı sonuna gelmiş olması durumun vahametini daha da arttırdı.
ABD’nin doğusu kısmen kalıcı bir sis katmanı ile kaplandı. Bu sis katmanı yüzünden gökyüzünün, tıpkı felaket filmelerinde olduğu üzere kızıl bir renk aldığı kayıtlara geçti. Kuzey Amerika’nın zati tarım cenneti diyemeyeceğimiz kuzey kısımları ve yüksek rakımlı bölgeleri sıcaklık düşüşünden en dramatik biçimde etkilenen yerler oldu. Mayıs ayında başlayan don yüzünden pek çok mahsül tarlada öldü. 6 Haziran’da New York ve etraf kentlerde kar yağışı gerçekleşti. Temmuz ve Ağustos ayında çeşitli bölgelerde don olayları gerçekleşti, göller ve ırmaklar dondu.
Avrupa’da da durum farklı olmadı
Yaz olmaması bilhassa Britanya’da büyük meselelere neden oldu. İrlanda ve İngiltere büyük bir kıtlıkla karşı karşıya geldi. Galli aileler, uzun yolları aşarak yiyecek dilenmek yahut diğer yerlere sığınmak zorunda kaldı. Kıta Avrupa’da, bilhassa Almanya’da gıda fiyatları çok süratli yükseldi. Kundaklama ve yağmalama olayları çok sık görülmeye başladı. Pek çok yerde göller ve ırmaklar dondu.
Dengesiz yağışlar nedeniyle pek çok bölgede sel baskınları da görüldü. Irmakların yakınına kurulmuş tarlalarda kalan gıdayı da bu sel baskınları yok etti. Macaristan’da kahverengi, İtalya’nın kuzeyinde ve Orta Avrupa’da kırmızımsı renkli kar yağışı görüldü. Esasen Napolyon’un uzun savaşlar serisinde tarım topraklarının kıymetli kısmını yaktığı Avrupa’da bir de yazsız yıl gelince yaşanan kıtlık, sonraki periyotlarda kâfi besin alamamış insanların hastalıklara yakalanmasına ve salgınlarda yüz binlerce insanın ölmesine neden oldu.
Asya da yazsız yıldan etkilendi
Elbette ki Asya da Yazsız Yıl yüzünden pek çok meseleyle karşı karşıya kaldı. Çin’in bilhassa kuzey bölgelerinde ağaçlar, mahsüller dondu ve hatta Asya mandalarından oluşan sürüler helak oldu. Taşkınlar yüzünden kalan bitkiler de ya öldü ya da mahsül veremedi. Pek çok yerde büyük sel felaketleri görüldü.
Oluşan nemli ortam ve besin kıtlığı hastalıkların da kol gezmesine neden oldu. Bengal’de Ganj bölgesinde ortaya çıkan kolera, Moskova’ya kadar yayılan bir salgına dönüştü. Yeni bir kıtlıktan çıkmış olan Japonya da büyük zorluklar çekmesine karşın daha tavırlı bir siyasete geçmiş olmaları sayesinde görece daha az ziyanla Yazsız Yıl’dan çıkmasını bildi.
Yazsız Kış’ı evvelden iddia eden bir takvim de vardı
1792 yılında Robert B. Thomas, çiftçilerin kullanması gayesiyle bir almanak yazmaya başlamıştı. Old Farmer’s Almanac ismi verilen bu güzide takvim epeyce tanınan olmuştu. Üstünde bizim takvimlerdeki “Kocakarı fırtınası, 1. Cemre düşmesi” üzere bilgilerin bulunduğu bu takvim, tarımla uğraşanların başucu yapıtları ortasında yer alıyordu.
Oldukça yüksek doğruluğa sahip bu takvim için Thomas’ın bâtın bir formulü vardı. Bu formül de o vakte kadar kaydedilen sıcaklıkların ve hava olaylarının incelenmesine dayanıyordu. 1815 yılında da tıpkı formülle 1816 yılının takvimi kaleme alındı. Uzun mühlet boyunca insanların en değerli hava durumu iddia aracı olan takvim piyasaya çıktığında büyük bir şok yarattı. Takvime nazaran 1816 yılında haziran ve temmuzda kar yağacaktı. Rakip firmaların alay konusu ettiği bu varsayımların nedeni ise matbaa kusuruydu: Temmuz-Ağustos yerine de Ocak-Şubat iddiaları yazılmıştı.
