Tümevarım, Tümdengelim, Dışaçekim ve Analoji Nedir?

Bir cins niyet disiplini olarak tanımlayabileceğimiz mantık nedir sorusuna hepimizin az çok doğrularla dolu bir cevabı vardır. Mantığın temelinde ise akıl yürütme vardır. İster kapalı kapılar arkasında saklanan bir gizem olsun, ister gözümüzün önünde yaşanan bir gerçek olsun; onun ne olduğunu kavramak için akıl yürütürüz ve ister istemez kimi akıl yürütme prosedürlerini kullanarak bunu yaparız.

Tümdengelim, tümevarım, analoji ve dışaçekim üzere akıl yürütme kavramları, akıl yürütme usullerine verilen isimlerdir. Sadece bu kavramları okuduğumuz vakit pek çok kişi bunların ne olduğunu tam olarak zihninde canlandıramamış olabilir. Lakin emin olun bunların her biri esasen hepimizin günlük hayatta şuurlu ya da bilinçsiz olarak kullandığı tekniklerdir. Gelin tümdengelim, tümevarım, analoji ve dışaçekim üzere akıl yürütme kavramları nelerdir tüm ayrıntılarıyla inceleyelim.

İlk olarak, akıl yürütme aslında nedir?

Mantık, bir cins fikir disiplinidir. Bu disiplinin temelini oluşturan en değerli kavramlardan bir tanesi de akıl yürütmedir. En temel tarifiyle akıl yürütme; muhakkak bir durum hakkında bilinen bilgiler üzerine kurallar çerçevesinde düşünerek bilinmeyene yani yeni bilgilere ulaşmaktır. Akıl yürütme; muhakeme ve uslamlama üzere isimlerle de anılır.

Akıl yürütme kavramları: Akıl yürütme prosedürleri nelerdir?

Tümdengelim nedir?

Dedüksiyon olarak da isimlendirilen tümdengelim, klasik mantığın en çok başvurduğu akıl yürütme usullerinden bir adedidir. Var olan bilgiler ya da olaylar üzerinden bilinmeyene yani yeni bilgilere ulaşma usulüdür. Genel bilgiler üzerine düşünülerek özel hakkında yeni fikirler ve niyetler üretilir.

Tümdengelim örnekleri:

• Tüm otomobiller dört tekerlidir, Bugatti Chiron bir otomobildir; öyleyse Bugatti Chiron dört tekerlidir.
• Tüm balıklar denizde yaşar, hamsi bir balıktır; öyleyse hamsi denizde yaşar.
• Tüm atletler idman yapar, Ahmet bir atlettir; öyleyse Ahmet idman yapar.
• Tüm beşerler ölümlüdür, Sokrates bir insandır; öyleyse Sokrates ölümlüdür.

Tümevarım nedir?

İndüksiyon olarak da isimlendirilen tümevarım, var olan bilgiler ya da olaylar üzerinden bilinmeyene yani yeni bilgilere ulaşmak için kullanılan akıl yürütme prosedürlerinden bir adedidir. Tümdengelim tekniğinden farklı olarak tümevarım sisteminde özel bilgiler üzerinden genel bilgilere ulaşılır. Bu nedenle sonuçlar kesin değildir. Gözlemlenen bilgiler üzerine tümevarım tekniği ile düşünerek gerçek sonuçlara ulaşmak mümkündür fakat gözlenmemiş bilgiler olduğu için çelişme yaşanması mümkündür

Tümevarım örnekleri:

• Serçe, güvercin ve karga uçar. Serçe, güvercin ve karga kuştur. Öyleyse kuşlar uçar.
• Bebekler yürüyemez. Ahmet bir bebektir. Öyleyse Ahmet yürüyemez.
• Boncuk siyah bir kedidir. Boncuk balık yer. Öyleyse tüm siyah kediler balık yer.
• Günler 24 saat sürer. Salı bir gündür. Öyleyse salı günü de 24 saattir. 

Tümevarım örneklerinden gördüğümüz üzere gözlemlenen bilgiler üzerinden yapılan birtakım çıkarımlar gerçek olsa bile tüm siyah kedilerin balık yediği üzere özel bir bilgi üzerinden genele ulaşmak her vakit mümkün değildir. Bu nedenle tümevarım sistemi ile ulaşılan sonuçlar kesin değil ve elde edilen bilgiler muteber değildir.

Dışaçekim nedir?

Geriçıkarım olarak da isimlendirilen dışaçekim, güç vakitlerde kullanılacak akıl yürütme sistemlerinden bir adedidir. Öbür akıl yürütme usulleri üzere var olan bilgiler ya da olaylar üzerinden bilinmeyene yani yeni bilgilere ulaşmak için kullanılır lakin başkalarından farklı olarak dışaçekim sisteminin uygulandığı durumlarda çoğu vakit eldeki bilgiler eksik ya da yetersizdir. Bu nedenle dışaçekim usulü için en düzgün açıklamaya ulaşma metodu demek de mümkün.

Dışaçekim örnekleri:

Dışaçekim örneklerini başka akıl yürütme tekniklerinde olduğu üzere kesin cümlelerle vermek mümkün değil, bu nedenle olaylar üzerinden açıklamak en doğrusu olacaktır. Tıp dünyasının günümüzdeki kadar gelişmediği devirde doktorlar, hastanın paylaştığı ve muayene sırasında elde ettikleri bilgiler üzerine düşünüyor ve bu bilgilerin karşılığı olan en hakikat hastalığı bulmaya çalışıyorlardı.

Dışaçekim formülünün en net görüldüğü örnek ise yargıçlardır. Bir mahkemede her iki taraf da son derece emniyetli olduğunu iddia ettiği şahitler ve ispatlar sunarak kendisinin hatasız olduğunu söyler. Hakim, olay üzerine bulabildiği kadar çok bilgi bularak dışaçekim prosedürü ile düşünür ve en gerçek sonuca ulaşmaya çalışır.

Filozof Charles Sanders Peirce’a nazaran dışaçekim tekniği, bilimin temelini oluşturur. Bilim insanları, ellerinde birçok vakit yetersiz olan bilgiler üzerinden bir çıkarım yaparak bir adım ileri masraflar. Zira ilerlemek için birtakım şeyleri hakikat kabul etmek gerekir. Bu yol kullanılarak gelişmeler yaşanır. Hatta bir yanlışın hakikat kabul edilmesinin sonucu olarak farklı bir gerçeğe ulaşılabilir. Yani bilimin temelinde dışaçekim akıl yürütme yolunun olduğunu söylemek sahiden de mümkün.

Analoji nedir?

Analoji; tümdengelim, tümevarım ve dışaçekim üzere tüm akıl yürütme metotlarının vakit zaman bir ortada kullanılabildiği akıl yürütme metotlarından bir adedidir. Başka akıl yürütme metotları üzere var olan bilgiler ya da olaylar üzerinden bilinmeyene yani yeni bilgilere ulaşmak için kullanılır lakin başkalarından farklı olarak odak noktası iki şey ortasındaki benzerliktir. Genele değil, ikili ortasındaki benzerliklere odaklanır.

Analoji örnekleri:

Analoji akıl yürütme prosedürü birden fazla vakit uzay üzere bilinmezlerle dolu bir alanda çalışan bilim insanları tarafından uygulanır. Örneğin, Dünya’da atmosfer vardır ve canlı hayat vardır. Mars’ta atmosfer var. Öyleyse Mars’ta da canlı hayat vardır. Bu çeşit bir akıl yürütme ile bazı ön kabuller uygulanır ve incelemeler bu halde yapılır. Emel kesin bir sonuca ulaşmak değil, sadece ihtimalleri göz önüne almaktır.

Günlük hayatta da analoji örnekleri görüyoruz. Örneğin Aslan Ahmet ya da melek üzere bayan dediğimiz vakit aslan ile Ahmet ve melek ile o bayan ortasındaki özelliklerin ne kadar emsal olduğundan bahsediyoruz. Örneğin ormanda dolaşırken bir meyve gördünüz ve onun daha evvel gördüğünüz bir meyveye benzediğini düşündünüz. Daha evvel gördüğünüz meyvenin zararsız olduğunu bildiğiniz için yeni gördüğünüz meyvenin de zararsız olduğu ön kabulu ile onu yersiniz. Bu tıp örnekleri çoğaltmak mümkün.

Elimizdeki sonlu bilgiler üzerinden bilinmezi çözmemize yardımcı olan tümdengelim, tümevarım, dışaçekim ve analoji üzere akıl yürütme kavramları nelerdir sorusunu yanıtlayarak bu prosedürleri daha âlâ anlayabileceğiniz örnekleri paylaştık. Mevzu hakkındaki niyetlerinizi yorumlarda paylaşabilirsiniz.