Öncelikle, ismini son vakitlerde sıkça duyduğumuz Brent Petrol‘ün ne olduğundan kısaca bahsedelim; Kuzey Denizi’nden çıkarılan ve varili memleketler arası standart kabul edilen bu ham petrol çeşidi, ABD’deki NYMEX ile birlikte dünya çapında petrol fiyatlarının oluşmasında gösterge niteliğindedir.
Dizel motorlarda kullanılan mazotun (namıdiğer motorin), akaryakıttan ne farkı olduğuna da kısaca değinelim. İkisi de ham petrolden elde edildiği için bulunabilirlik bakımından farkları yoktur. Mazot çoklukla kamyon, tekne, iş makinesi,traktör üzere daha büyük motorlu araçlarda; akaryakıt ise otomobil, motosiklet üzere küçük motorlu araçlarda kullanılır.
Bunun temel sebebi; mazotun sabit süratlerde, akaryakıtın ise kısa vakitte artan süratlerde daha verimli olmasıdır. Lakin değişen teknolojiyle birlikte dizel motora sahip otomobillerin sayısı vakitle artmıştır.
Son 1 yılda mazot, Brent Petrol ve dolar alakası oldukça karmaşık bir hal aldı.
- Bundan 1 yıl evvel Brent Petrol 73,08 dolar iken mazotun litresi 7,20 TL’ydi ve 1 dolar 8,60 TL’ydi.
- Bugün ise Brent Petrol 119,68 dolara yükseldi. Mazotun litresi ortalama 30 TL oldu ve 1 dolar 17,32 TL’ye çıktı.
- Yani 1 yıl içinde Brent Petrol’ün fiyatı %63,77 artarken mazotun fiyatı %316,5 arttı.
- Petrolü satın almak için kullandığımız dolar ise %101,4 arttı.
- Mazotun fiyatı dolar ve Brent Petrol’le muadil bir biçimde yükselseydi şu anki fiyatının 23,75 TL olması gerekirdi. Peki ortadaki bu makasın nedeni ne olabilir?
Uluslararası piyasalardaki fiyatlar ve Türkiye’deki üretim tesisleri, mazotun akaryakıttan daha kıymetli olmasını etkileyen sebeplerden.
Dünya genelinde mazot fiyatlarının yükselmesi ve bunun yanı sıra ülkemizdeki üretim tesislerinin, mazot arzını karşılayacak kadar kâfi olmaması fiyatların artmasına neden oluyor.
Küresel piyasalarda akaryakıt arzı fazlası var. Buna ek olarak Türkiye’nin de içinde bulunduğu Akdeniz havzasında akaryakıt üretim kapasitesi yüksek rafineriler var. Mazot üretimi, talebin karşısında yetersiz kalıyor ve sonuçta Türkiye ve bölgesinde mazotta arz açığı oluşuyor.
Petrol rafinerisindeki süreçlerden sonra tank üstten aşağıya propan, gaz yağı, akaryakıt, motorin ve daha ağırları sıralamasıyla dolar. Bunu belirleyen ise özgül yükleridir. Burada elde edilen akaryakıt, mazotun yaklaşık iki katıdır. Akaryakıtın arzının mazottan daha yüksek olmasının sebebi budur.
Dizel motor teknolojisinin gelişmesiyle birlikte beşerler dizel otomobillere yöneldi.
Bunun sonucunda Türkiye’de ve Avrupa genelinde dizel yakıt tüketimi arttı, akaryakıt tüketimi azaldı. Bu yüzden Türkiye’deki ve Avrupa’daki rafineriler akaryakıt fazlasını ne yapacaklarını düşünür oldu. Yani kolay bir İktisada Giriş konusu örneği yaşanmakta; kıt olan malın fiyatı, daha süratli ve daha fazla artıyor.
Aslında mazot her periyot akaryakıta nazaran daha kıymetli bir yakıttı fakat birden fazla vakit tarım ve lojistikte kullanıldığı için devletler tarafından daha az vergi alınarak sübvanse edilirdi.
Cem Uzan’ın meşhur “Mazot 1 lira olacak!” sloganı da daha az vergi alınarak sübvanse etme vaadine dayanıyordu.
Şimdi sıfır vergiye karşın bile “Mazot 10 lira olacak!” diyebilmek mümkün değil. Dizel yakıtlar binek araçlarda da yaygın bir biçimde kullanılmaya başlanınca devlet artık daha az vergi almamaya başladı zira akaryakıttan aldığı vergilerde kıymetli bir azalma oldu. Mazot fiyatı da bu nedenle artış gösterdi.
Mazottaki büyük fiyat artışı, dizel ile çalışan araç sayısının 12 milyonun üzerinde olduğu ülkemizde ekonomiyi berbat etkiliyor.
Mazot pahalılaşırsa her şey pahalılaşır. Tarımda, lojistikte, güç üretiminde, ulaşımda masraflar artarsa arabası olmayan bireyler bile bundan etkilenir. Market, pazar, seyahat, su, elektrik ve pek çok kesimde buna bağlı olarak fiyatlar artar.
Türkiye’de mazot fiyatlarının düşmesi için maliyetlerin de düşmesi gerekir.
Mazotun yahut akaryakıtın tüketiciye gelinceye kadar geçirdiği etapların maliyet kalemlerinin de düşmesi gerekir. Mesela rafineriden çıkınca tüketiciye ulaşması için taşınıyor. Rafineri, ayrıştırma için elektrik tüketiyor. Personellik maliyeti, çevreyi muhafazaya dair bir kadro çalışmaların maliyeti, petrolü ayrıştırmak için kullanılan çeşitli kimyasalların maliyetinin de düşmesi gerekir. Bütün bunlar düşmeden akaryakıtta tam bir gerileme beklenemez.
Fiyatların düşmesi için vergilerin de düşmesi gerekiyor. Alttaki grafik bize son 22 yılda bu vergilerin nasıl zıpladığını gösteriyor.
1980’de toplam vergi gelirleri içinde dolaylı vergilerin hissesi %37’ydi, bugün bu hisse %65’e çıktı. Dünyada, tüketime yani dolaylı vergiler olan ÖTV ve KDV’ye bu kadar vergi koyan ülke çok az. Vergi gelirleri içinde dolaylı vergilerin hissesi AB ülkelerinde ortalama %45 oranında lakin bizde %70’e dayandı.
Bugün motorin ve akaryakıttan alınan vergi neredeyse 7 ay evvel pompa fiyatlarına yaklaştı. Bu nedenle akaryakıt, mazot ve her türlü akaryakıttan alınan KDV ve ÖTV büyük oranda düşürülmeli, hatta bir müddet sıfırlanmalı!
Kaynaklar: Kalkınma Ekonomisti H. Bartu Soral, Güç Uzmanı Mehmet Kara, Küresel Petrol Prices, Bloomberg
