Hepimiz hayatımızın erken periyotlarında aşikâr ebeveyn ve otorite figürleriyle yetiştirildik. Eğitim-öğretim hayatımızda da öğretmenlerimiz ve eğitim sistemi üzerinden şekillendirilmeye devam ettik. Kimilerimizin anlayışlı, açık fikirli ve destekleyici; bazılarımızınsa otoriter, baskıcı ve klasik ebeveynleri, öğretmenleri ya da yöneticileri oldu.
Destekleyici ve olumlu idollerin yetiştirdiği bireyler daha öz güvenli yetişiyor. Kontrolcü ebeveynlerin yetiştirdiği bireyler ise ebeveynleri tarafından kabul görmedikleri için sürekli kendini kanıtlamaya çalışan insanlara dönüşüyor. Çoklukla destekleyici bireylerin beklentilerine karşı daha olumlu davranışlar sergiliyoruz. Aşırı beklenti karşısında ise çok fazla baskı ve gerilim altında hissedebiliyoruz. Bugün sizlere psikolojide ve sosyolojide kıymetli bir yere sahip olan Beklenti Etkisi’nin ne olduğunu açıklayıp Beklenti Etkisi’yle ilgili deneysel çalışmalardan, Depygmalion Etkisi’nden ve Pygmalion isminin nereden geldiğinden bahsedeceğiz.
Kendini gerçekleştiren kehanet, görünmez bir sihirbazlık: Beklenti Etkisi
Beklenti Etkisi’ni inceleyen birinci bilim insanı sosyolog Prof. Robert Merton, bu etkiyi “kendini gerçekleştiren kehanet” ismiyle isimlendiriyor. Merton, Beklenti Etkisi’ni; “Bir durumun yanlış tanımlanması, yanlışı yanlışsız hale getiren yeni bir davranışa yol açar” sözüyle tanımlıyor.
Merton’a göre tarifi bu formda olan Beklenti Tesiri; kişinin, bir mühlet sonra diğerlerinin (özellikle rastgele bir yanıyla kendinden üstün gördüğü insanların) ona ait beklentilerine denk düşen davranışlar sergilemesi biçiminde açıklanıyor.
Fildişi heykelden sıcak bir kalbe dönüştüren aşk hikayesi: Pygmalion
Kıbrıslı bir kral ve heykeltıraş olan Pygmalion, yeryüzünde aşkına layık bir bayan olmadığına kanaat getirerek kendi harikasına yakın bir bayan heykeli yapmaya karar verir. Fildişinden yonttuğu bayan heykeline fütursuzca aşık olan Pygmalion, yeryüzündeki hiçbir bayanın onun üzere olamayacağını düşünür. Galatea ismini koyduğu heykelin hayatının aşkı olduğuna inanıyor.
Pygmalion, aşık olduğu bayan heykelini beşere dönüştürmesi için devrin aşk tanrıçası Afrodit’e adeta yalvarır. Afrodit ise bu yalvarış karşısında heykeli canlandırır. Bu olayla birlikte Pygmalion ve Galatea memnun bir aşk yaşırlar. Beklenti Etkisi’nin öteki ismi Pygmalion ismi bu hikayeden geliyor. Pygmalion Tesiri’ne nazaran beklenen şeyin gerçekleşme mümkünlüğü her vakit yüksektir.
Bizim karşı tarafa sunduğumuz beklentiler onları yönlendirebilir.
Sosyolog Merton’un 1948 yılında, Amerika’da yaşayan Afrikalılar üzerinde yaptığı çalışmalardan sonra; 1963 yılında, Harvard Üniversitesi profesörlerinden psikolog Rosenthal ve Kermit Fode, üniversitedeki öğrenciler ve farelerle bu etkiyi kanıtlamak üzere deneyler yapıyor.
Öğrenciler iki kümeye ayrılır, birinci gruptakilere kendilerine verilen farelerin üstün yeteneklere sahip zeki fareler olduğu söylenir. İkinci kümedeki öğrencilere ise kendilerine verilen farelerin genetik açıdan dezavantajlı olduğu bilgisi verilir. Aslında fareler sıradan ve ölçüsüz seçilerek kümelere atanır.
Farelerle deney yapan öğrenciler farkında olmadan beklenti tesirinin değerini ortaya çıkarıyor.
İlk kümedeki öğrenciler, ikinci kümedeki öğrencilere göre, farelere daha anlayışlı ve şefkatli davrandı. Labirentte yürüme deneyinde, birinci kümedeki farelerin öteki kümedeki farelere nazaran daha iyi bir performans sergiledikleri gözlemlendi. İkinci kümedeki birtakım farelerin ise başlangıç çizgisinden bir adım bile uzaklaşmadığı tespit edildi. Bunun sonucunda Rosenthal, Beklenti Etkisi’ni, “bir kişinin diğer bir kişinin davranışına ait beklentisinin, kendi kendini gerçekleştiren bir kehanete dönüşmeye başlayan bir olgu” olarak tanımladı.
Öğretmenlerimizin neden sınıfın çalışkan öğrencilerine daha çok ehemmiyet verdiğini gösterdiğini hiç düşündünüz mü?
Öğretmenlerinizin, sınıfın en çalışkanına nasıl davrandığını hatırlıyor musunuz ya da en başarılı olanlarımıza takılan renkli ödül kurdelelerini? Yoksa sınıfın en çalışkanı ve her ortamın gözdesi siz misiniz?
Sosyolojide ve psikolojide en çok ilgi gören çalışma ise Prof. Robert Rosenthal ve bir okul müdürü Lenore Jacobson’a ilişkin. 18 öğretmen ve 650 çocuğu kapsayan bu deney, literatürde Rosenthal Deneyi olarak da isimlendiriliyor. Rosenthal ve Jacobson’ın öğrencilerde gözlemlediği davranışlar üzerine birlikte yaptıkları bu çalışma, meşhur “Sınıfta Pygmalion Deneyi” ismiyle biliniyor.
Sınıfta Pygmalion Deneyi, “inanmak başarmanın yarısı mıdır” hakikaten?
Bu deneyde, öğrencilere genel yetenek testi uygulandı. Test sonuçları olağan düzeyde olan, her düzeyden öğrencinin bulunduğu karışık bir liste hazırlanıp öğretmenlere bu listedeki öğrencilerin üstün zekalı olduğu bilgisi verildi. Devir sonunda tıpkı test birebir öğrencilere tekrar uygulandı. Bu kez ilk testte başarılı olduğu söylenen sıradan öğrencilerin test sonuçları daha yüksek düzeyde çıktı.
Öğretmenler, üstün zekalı olduğu söylenen öğrencilere karşı farkında olmadan daha olumlu, sakin ve daha yüreklendirici davranışlar sergilemişti. Bu olumlu beklentileri onlara ölçülü bir üslup, ses tonu, mimik ve gibisi kanallarla ilettiler. Muvaffakiyet seviyesinde bir değişiklik gözlemlenemeyen öğrenciler ise muhtemelen görmezden gelinmişti.
Aslında “Sınıfta Pygmalion Deneyi”nde vurgulanan nokta bize çok da yabancı değil.
Bu, size de bir yerlerden tanıdık geliyor mu? Her şeyi başarabileceklerine inanılan çalışkan altın çocukların ve hiçbir şeyi başaramayacağına inanılan tembel öğrencilerinse duvar kenarındaki sıralarda daha da silikleşmeye terk edildiği o kalabalık sınıfları hatırladınız mı?
Toparlayacak olursak; Rosenthal ve Jacobson’a nazaran testteki bu farklı sonuçlar, tümüyle öğretmenlerin başında oluşturulmuş olan beklentiden kaynaklanıyor. “Bir çocuğa, onun başarılı olacağına inandığınızı muhakkak ederseniz çocuğun başarma ihtimali artar” kehaneti ortaya çıkıyor ve beklenti tesiri bu formda gerçekleşiyor.
Sınıfta Pygmalion Deneyi sırf eğitim-öğretim hayatımızda değil, tüm hayatımız boyunca bu ve bunun üzere farklı beklentilerin davranışlarımız üzerinde ne kadar tesirli olabileceğinin bir fragmanı üzere adeta.
Okulda olduğu üzere iş hayatında da beklentiler bizi etkiliyor.
Performansı önemli manada etkilediğini kanıtlayan “Sınıfta Pygmalion Deneyi”nin akabinde örgütsel topluluklarda da Pygmalion Etkisi’ni test ediliyor ve literatüre geçmesi için Livingston tarafından 1969’da çalışmalar başlatılıyor.
Tıpkı; öğretmenlerin beklentilerinin öğrencilerin başarı ve performanslarını etkilemesi üzere, örgütsel tertipteki önderlerin de kümelerdeki bireylerden beklentilerinin, gruptakilerin performanslarını etkilemesi benzerlik gösteriyor. Profesyonel hayatta da yöneticilerin çalışanlarına karşı takındığı hal çalışanların performansını tesirler sonucunu çıkarabiliyoruz.
“Kimse seni sevmiyor, hiçbir şeyi beceremiyorsun!”: Golem Etkisi
İş yerinde ona gereğince hürmet duyulmadığını ve sevilmediğini düşünen birini ele alalım. Aslında bu türlü bir durum var olmadığı halde, kişi iş arkadaşlarının en ufak davranışında bile kendisiyle ilgili olumsuz çıkarımda bulunuyor Bu niyet iş hayatındaki motivasyonuna yansıyor. İşlerini aksatıyor ve doğal olarak başarısı azalıyor. Yöneticileri ve iş arkadaşlarının ona duyduğu hürmet azalıyor. Vakitle etrafındakilerin her hareketine karşı hassas bir tavır sergileyen kişi, herkesin ona olumsuz hislerle yaklaştığını ve kimsenin onu sevmediğini düşünerek tam da olduğunu düşündüğü biri üzere davranmaya başlıyor.
Yaydığı bu inançsız güç ve itici yaklaşımlarla kendi olumsuz niyetlerini gerçek kılıyor. Bir bakıma başında kuruyor. Kelam konusu kişinin niyeti (yani kehaneti)kendini gerçekleştirmişoluyor. Bu teoriye baktığımızda, Beklenti Tesiri örneği olsa da pratikte olumsuz bir örnek. Bu olgu literatürde Depygmalion, öteki bir ismiyle Golem Tesiri olarak isimlendiriliyor.
Beklenti Tesiri hayatımızı şekillendiriyor.
Sevilmediğine inanan çalışanın yaşadığı örnekte olduğu üzere hayatımızın her alanındaki insan bağlarında bunu görebiliyoruz. Hiç sevilmeyeceğine inanan birinin bu temelsiz niyetlerden kurtulmadan sevilme ihtimali olmuyor. Yeri geliyor karşımızdaki şahıslardan sonsuz beklentiler içinde olan biz oluyoruz. Sonuç olarak; etrafımızdaki bireylere, bize karşı nasıl olmaları ve davranmaları gerektiğine ait beklentiler geliştirdiğimizde bu süreç devreye giriyor. Artık birbirimizi bu kadar kuvvetle etkileyebildiğimizi öğrendiğimize nazaran, belki de daha anlayışlı ve karşımızdakilerin de birer insan olduğunu anımsayarak daha makul beklentiler içinde olmaya uğraş edebiliriz.
Henry Ford’un da dediği üzere: “Düşündüğünüz şeyi düşünmeye devam edin. Başarısızlık, başarı… O her neyse onu alacaksınız.”
Bu yazımızda sizlere Pygmalion Etkisi’nden bahsettik. Pekala ya sizin bu tesire örnek olabilecek tecrübeleriniz oldu mu? Örnek deneyimlerinizi ve bu üslup içeriklerin gelmesini istiyorsanız yorumlarda görüşlerinizi belirtmekten çekinmeyin.
Kaynak: Forbes, Research Gate, Dergipark
