Eskiden Harvard Üniversitesinde profesör ve birebir vakitte Populace isimli bir fikir topluluğunun kurucusu olan Todd Rose’a nazaran bu kavram; bir kümeye ahenk sağlama isteğinin, insanları nasıl yanlış yola sürükleyebileceğini anlatıyor.
Rose, ”Collective Illusions: Conformity, Complicity, and the Science of Why We” isimli kitabında bu kavram ile ne demek istediğini detaylıca açıklıyor. O halde gelin, biz de sizler için kolektif illüzyonu ayrıntılıca açıklayalım.
Kolektif yanılsamalar, birçok vakit çoğunluğun savunduğu yalanlar nedeniyle ortaya çıkar.
Bir kümenin içindeki beşerler, çoğunluğun düşündüğü ve istediği, yanlış olsa bile tıpkı fikirde olmadıklarını kümeye belirtmeyebiliyor. Bu da illüzyona kapılmalarına yol açıyor. Zira bu aslında onaylamadıkları bir şeye razı olmaları manasına geliyor. Hatta daha ileri boyutlarda, başkaları tarafından istemedikleri bir aksiyonu yapmaya bile zorlanabiliyorlar. Yapılan araştırmalar, ABD vatandaşlarının üçte ikisinin bu türlü durumlarda konuşmak yerine, kendini susturmayı tercih ettiğini ortaya koyuyor.
İş yerleri, bu yanılsamanın en çok görüldüğü ortamlar ortasında.
İş, insanların yarar sağladığı bir alan olduğu için birçok kişi, rastgele bir kritik durumda mesleksel pozisyonunu kaybedeceğini düşünerek görüşünü bildirmek istemeyebiliyor. Mesela Todd Rose yaptığı çalışmada, birden fazla kişinin işinden mutlu olmadığını, daha farklı bir hayat amacı aradığını söylüyor. Lakin tekrar bu birebir çoğunluğun, aslında herkesin bu türlü düşünmediğini sandığı görülebiliyor. İşte Rose bunun, çoğunluğun yanılsamasına bir örnek olarak verilebileceğini düşünüyor. Yazar burada insanların, kalıp yargılardan hareket ederek basitçe aslı astarı olmayan genellemeler yapabilmelerini eleştiriyor.
Rose bu eleştirisini şöyle açıklıyor: Çalışan ve çocuğu olan bireyler, iş hayatları nedeniyle çocuklarına ayırdıkları vaktin yetersiz olduğunu düşünüyor. Bu nedenle bu hususta, genel bir sistem güzelleştirmesi yapılması gerektiğini düşünüyorlar. Hatta yapılan araştırmalarca insanların bu türlü düşündükleri ortaya konmuş durumda. Lakin Rose’a nazaran, kimse bu isteğini başkalarının içerisinde yüksek sesle lisana getiremiyor. Zira diğerlerinin bunu istemediklerini düşünüyorlar ve bunu lisana getirip öne çıktıkları takdirde yuhalanacaklarını zannediyorlar. Böylece sonuç olarak çoğu kişi, tahminen de makûs giden bir sistemi iyileştirebilecekken, ”nasıl olsa herkes bu türlü düşünüyor” sanıp susarak birçok imkan ve fırsattan feragat etmiş oluyor. Lakin bir konuşsalar başka birçok kişinin de kendileri üzere düşündüğünü görebileceklerini bilmiyorlar.
Bu durum, bir kümeye ilişkin olabilme isteğinden kaynaklanıyor.
Rose’a nazaran bir gruba ahenk sağlamak, beşerler için değerlidir. Bu nedenle bireyler, o kümede en çok konuşulan şey saçma bile olsa kümeye dahil olabilmek için onun makul olduğunu düşünebiliyor. Lakin Rose, şöyle enteresan bir örnek veriyor: Mesela Twitter’daki içerikleri, kullanıcıların %10’unu oluşturuyor, %80’i ise bu içerikleri dolanıma sokuyor. Bu da insanların yalnızca %10’unun, bir görüşe sahip olduğunu gösteriyor. Ancak beşerler, başka %80’in de bir görüşü varmış üzere zannediyor meğer bu büsbütün bir yanılsama. Yani gördüğünüz üzere birden fazla vakit değerli olan ve diğerlerinin de tıpkı düşünmesini etkileyen şey, azınlığın görüşleri olabiliyor.
Yani birden fazla vakit fikirler, bir kümenin ortak ürettiği düşünceler olmayabiliyor. Rose, insanların niyetlerini, bir topluluğun karşısında gizlemelerini anti-demokratik bir durum olarak görüyor. Zira müellif o insanlara, ”sen ses çıkarmazsan, o çıkarmazsa, öteki susarsa demokrasi nasıl işleyebilir?” üzere bir soru sormamız gerektiğini düşünüyor.
Bu işin berbat sonuçlarından biri de iptal kültürünü derinlemesine beslemesi.
İptal kültürünün savunucuları, kendileriyle aynı fikirde olmayan şahısların aforoz edilmesi gerektiğine inanan bir yapıya sahip. Yani sırf onlarla birebir fikirde değilsiniz diye hayatınızın mahvolması gerektiğini düşünüyorlar diyebiliriz. İptal kültüründe kişi, toplumsal, ekonomik ve bazen fizikî olarak cezalandırılabilir. ”Vay efendim sen misin benim üzere düşünmeyen!” deyip, karşısındaki şahsa olumsuz tavır sergileyen insanlar bu kültürü destekliyor. İşte sadece bu nedenle kimi beşerler, baskı ve tehdit altında oldukları için başkalarıyla tıpkı fikirdeymiş üzere yapabiliyor. Yani bir bakıma yalnızca rahat bırakılsınlar diye mecburen yalan söylüyorlar.
Aslında kolektif illüzyon, toplumsal ömürde kutuplaşmaların ortaya çıkmasına neden oluyor.
Bu durum insanların, ”benim üzere düşünen, benim inandığım kıymetlere sahip olan insanlar haricinde hiç kimseye hürmet duymuyorum” moduna girmesine yol açıyor. Böylelikle kendi üzere olmayana karşı güvensizlik hisseden şahıslar, ötekilerden ayrışmaya başlıyor. Esasen bu illüzyona kapılan bireylerin, kalıp yargılara saplantılı olmayı bırakıp hoşgörülü olmayı benimsemeleri gerekiyor. Keza bu yanılsamaların karşısında göze batmamak ve dışlanmamak için kendini susturan öteki insanların da fikirlerini açıkça tabir etmeleri kıymetlidir. Aksi takdirde özgür fikir ve özgür bağlantı, insanlıktan yavaş yavaş uzaklaşmaya başlayabilir.
Bu mevzuya tesir eden başka konu ise toplumsal eşitsizlik. Mesela sosyoekonomik seviyesi yüksek kesim, görüşlerini kimseye aldırış etmeden lisana getirebiliyor. Yani çoğunluk ne der baskısını üzerlerinde hissetmiyorlar. Lakin sıradan beşerler, ötekilerin baskısı karşısında konuşmaktan bu kesite nazaran daha fazla çekinebiliyor. Todd Rose ise insanlara, farklı görüşlere maruz kalacakları toplumsal alanlara dahil olmaları gerektiğini söylüyor. Çünkü bir kişi, bir şeyin yanlışsız olduğuna neden inandığını kendi de bilmiyorsa bu hem o kişi için hem de bir toplumun kültürü ve kıymetleri için büyük bir yozlaşma demektir.
- Kaynaklar: Mckinsey, Todd Rose
- Görsel Kaynakları: Big Think, NBC News, Time
