Giyim kesiminin çarkının moda ile döndüğünü söyleyebiliriz. Bu da şöyle ki, her sene farklı bir giysi stili moda oluyor ve giysi sanayisi, bu popülaritenin kendisine daha çok kazandıracağını bildiği için modaya uygun kıyafetler üretmeye başlıyor. Hal bu türlü olunca beşerler, anlık zevk ve beğenilerle satın aldıkları eserleri, bir süre sonra giymemeye başlıyor.
Hatta kimileri, moda olsun olmasın sadece alışverişe, yani tüketime bağımlı olduğu için gereksiniminden fazla eser satın alabiliyor. Birçok insan, dokuma dalındaki israfın art planında neler döndüğünü bilmiyor. Giymediğimiz, artık bizim için çöp niteliğini taşıyan kıyafetlere ne oluyor? Gereksinimden fazla tüketme muhtaçlığının doğurduğu, haddinden fazla kıyafet üretimi ne üzere sonuçlar doğuruyor? Kısaca, bu denli kıyafet israfı neden? Haydi gelin, bu soruların karşılıklarına bir bakalım.
Meseleye alışveriş çılgınlığı noktasından bakacak olursak;
Çoğu insan, tahminen de hayatında hiç giymeyeceği yahut bir sefer giyip kenara köşeye fırlatacağı kıyafetleri satın alabiliyor. Hatta Manchester Üniversitesinde sosyolog olan Sophie Woodward’ın yaptığı bir araştırmaya nazaran, araştırmaya katılan bayanların, gardıroplarındaki kıyafetlerin ortalama %12’si faal olarak kullanılmıyor. Bu da demek oluyor ki iştirakçiler, bu kıyafetleri gerçek düzgün hiç giymiyorlar.
ABD’de atık mahiyetindeki tüm dokumacılık ürünlerinin yaklaşık %85’inin çöpe atıldığı ya da yakıldığı, yapılan araştırmalarca ortaya konmuş durumda. Hatta ortalama bir Amerikalının, her yıl yaklaşık 37 kilo giysiyi çöpe attığı da kestirimler ortasında. Global oranlara baktığımızda, her yıl kestirimi olarak 92 milyon dokumacılık eseri atığa dönüşüyor. Yani bu oranlar neyi tabir ediyor derseniz, her saniye bir çöp kamyonu dolusu giysinin israfı diyebiliriz.
2030 yılına kadar tekstildeki bu israf oranlarının 134 milyona çıkacağına inanılıyor. Türkiye özelinde baktığımızda ise durum tekrar iç açıcı değil. Ticaret Bakanlığının yayımladığı, 2018 İsraf Raporu’nda, Türkiye’de 10 yıl öncesine nazaran kişi başına %60 daha fazla kıyafet üretimi yapıldığı görülmekte. Bu sayılar bizlere insanların gereksiniminden daha fazla kıyafet tüketimi yaptığını gösteriyor.
Türkiye’de yapılan araştırmalar, tüketicilerin alışveriş yapma motivasyonlarının, yalnızca %51 oranla muhtaçlık odaklı alışveriş olduğunu ortaya koymakta. Yani tüketicilerin %49’u, gereksinimi olmadan, farklı motivasyonlar ışığında alışveriş yapıyor. Türkiye’de bir yılda, yalnızca moda eserlerine harcanan meblağ yaklaşık 6 milyar. Gördüğünüz üzere bu sayı, bir sürü fakir ailenin karnını doyurabilecek orana eşit bir israfa karşılık geliyor.
Tüketimi tetikleyen temel motivasyon; değişen moda anlayışı.
Bir eserin yenisinin çıkması; eskisine nazaran daha düzgünü olmasını, birebir vakitte o eserin moda olmasına yol açıyor. Sürdürülebilir dokuma üzerine çalışmalar yapan akademisyen, Chetna Prajapati, mevcut moda sistemini eleştirerek; bu sistemin sadece kısa mühlet için tanınan olan giysileri ürettiğini ve bunun da yenilenemeyen petrol üzere yüksek hacimli kaynakların kullanılmasına yol açtığını söz ediyor.
Sonuç olarak üstte da belirtildiği üzere israfa yol açan nedenlerle, birçok giysi eseri büyük ölçüde çöpe gidiyor yahut yakılıyor. Tıpkı vakitte Prajapati, tenkidine moda çılgınlığının, su üzere bedelli kaynakları da tükettiğini, bunun da etraf kirliliğine ve ekosistem istikrarının bozulmasına yol açtığını ekliyor.
Size artık moda sanayisinin, dünya çapında, etrafa verdiği ziyana dair daha somut örnekler verelim. Moda kesimi, tüm sera gazı emisyonlarının (sera gazlarının atmosferdeki miktarının) %10’undan sorumlu. Kıyafet üretimi için suya muhtaçlık olduğu da bilindiğine nazaran, bu kesimin, atık suyun %20’sinden mesul olduğuna da dikkatinizi çekmek isteriz. Kelamın özü; modanın daima değişmesi, her daim daha güzelinin üretilmeye çalışılması, insanların daima ‘en olana’ ve daha fazlasına sahip olma dileklerinin dünyamıza ziyan vermesi, yaşayan tüm canlılar için tehlikelidir.
İsrafı önlemek için alternatif yaklaşımlar: Bağış, geri dönüşüm yahut sürdürülebilir dokumacılık. Pekala bunlar nitekim işe yarıyor mu?
Küresel giysi için kullanılan malzemenin sadece %12’sinin geri dönüştürüldüğü gerçeğini göz önüne alınca bu yöntemlerin gerçekten işe yarayıp yaramadığını elbette ki sorguluyoruz. ABD’de kâğıt %66, cam %27 ve plastik %29 oranla geri dönüştürülürken, dokumacılık bu oranların epeyce gerisinde.
Mesela ünlü markaların kullandığı, geri dönüştürülmüş polyesterlerin çoğu eski giysilerden değil, atık şişelerden oluşuyor. Bir de problemin göz gerisi edilen öbür tarafı, giydiğimiz giysilerin birçoklarının üretiminde, farklı gereçler kullanılması ve bunların geri dönüştürülebilmeleri için birbirinden basitçe ayrıştırılamamaları.
Akademisyen Prajapati, bu mevzuyu hoş bir örnekle açıklayarak şöyle diyor: ‘’Misal %100 pamuklu bir tişört ile polyesterden yapılan bir etiket ve dikiş için gereken iplikler birbirinden farklı bileşenler içerir. Sizin bunları tesirli biçimde geri dönüştürebilmeniz için bu bileşenleri, el yardımıyla farklı liflere (her tıp maddeyi oluşturan çok ince ve uzun kesim, hayvan, bitki, mineral üzere doğal unsurlardan elde edilen ince iplikçik) ve materyal tiplerine nazaran ayrıştırmanız gerekir ki bu da ağır bir emek ister. Yani bunun için vasıflı bir iş gücüne gereksiniminiz olduğunu unutmayın’’.
Eski kıyafetleri israf etmeden, elden çıkarmanın tanınan olan başka sistemleri ise ikinci el kıyafetlerin satıldığı pazarlar yahut giysilerin bağışlanabildiği hayır kurumları. Hatta markaların ihracat fazlaları, bu pazarlarda daha düşük ücretlere satılabiliyor. Yahut birtakım sivil toplum kuruluşlarına bağışlanan bu eserler, kuruluşlar tarafından geri dönüşüm fabrikalarına satılabiliyor ve böylelikle kurumlar, toplulukları için fon elde edebiliyor. Alışılmış bu usuller, tekrar de tüketicilerin satın alma talebini ve üreticilerin bu talebe karşılık daha fazla giysi üretimini büyük oranda engelleyen tahliller olmuyor. Sonuçta kapitalizmin çarkı her daim dönüyor.
İşte bu noktada, sürdürülebilir bir anlayışın devreye girmesi gerektiğinden kelam edebiliriz. Bu tip bir yaklaşımın, tesirli olabilmesi için de doğal ki giysi sanayisinde temel değişiklerin yapılması gerekiyor. Mesela kumaşların, giysilerin ve liflerin geri dönüşümlerini kolaylaştıracak bir teknolojinin devreye girmesi lazım.
Yukarıda Prajapati’nin, giysileri geri dönüştürmenin o kadar kolay olmadığından bahsettiğini belirtmiştik. Araştırmacı, sürdürülebilir giysinin mümkün olabilmesi için giysilerin daha tasarım basamağında, geri dönüşümü kolaylaştıracak bir bakış açısının benimsenmesi gerektiğini tabir ediyor. Kendisi bu fikirlerine örnek olarak; geri dönüşümü daha kolay olan kaynaklardan faydalanmak gerektiğini yahut bu türlü kaynakları bulamıyorsak da büsbütün yeni üretim gereçleri yaratmamız gerektiğini söylüyor.
Kendisinin bozuk sütten giysi üretmek üzere, kulağa çılgınca gelen fikirleri de var.
Prajapati’nin bu kanılarına karşılık, somut adımlarla bu işe takviye verenlerden de kelam etmek yerinde olacaktır. Mesela evvelce dizayncı olan Renana Krebs, kendi dokumacılık markasını kurarken alglerden lifler ve boyalar yapmıştı. Moda devi birçok markanın da bu sürdürülebilir uygulamalara yönelik talebe, olumlu karşılıklar vermeye başladığını söyleyebiliriz.
Mesela Zara, 2019 yılında, 2025 yılına kadar yalnızca sürdürülebilir gereçler kullanarak üretim yapacağını duyurmuştu. Prajapati, bu yaklaşımın benimsenmesi sayesinde, yenilenemeyen kaynak kullanımı, CO₂ emisyonları (karbon emisyonları), su ve kimyasal kullanımı büyük ölçüde azalacağı için etrafa verilen olumsuz zararın da ortadan kalkacağını söylüyor.
Bir de sürdürülebilir yaklaşıma farklı açıdan bakanların olduğunu da eklemeden geçmemek lazım. Mesela Avustralya Vogue dergisinin sürdürülebilirlik editörü Clare Press, geri dönüşüm ve sürdürülebilir dokumacılık eseri üretimi anlayışının israfa yönelik tahlilin, değerli bir kesimi olsa da moda sanayisinin üzerimizdeki tesirini azaltmanın, tam olarak mümkün olmadığını söylüyor.
Editöre nazaran, bu tesirin düşebilmesi için biz tüketicilerin de davranışlarının değişmesi gerektiği aşikar. Yani Press, biz satın almaya devam ettikçe israfın devridaim olacağından bahsediyor. Pekala siz bu hususta ne düşünüyorsunuz? Fikirlerinizi yoruma yazabilirsiniz.
Kaynaklar: İnsamer, Bingöl Üniversitesi Toplumsal Bilimler Enstitüsü Mecmuası, +90, BBC
