ABD merkezli ulaşım şirketi Uber’in sızdırılan dokümanlarına nazaran, telefon uygulaması aracılığıyla taksi hizmeti veren şirket birçok ülkede ‘agresif lobi faaliyetleri’ yürüttü. Türkiye evraklarında, devrin bakanları Ali Babacan, Mehmet Şimşek, AK Parti’nin kurucularından Cüneyd Zapsu ve eski büyükelçi Namık Tan’ın isimleri yer aldı
Dünya genelinde 72 ülkede faaliyet gösteren Uber, Türkiye pazarına Haziran 2014’te girdi. Şirket, araç şoförü sayısını 2017’de yaklaşık 3 bin, 2018’de ise 8 bin olarak açıklamıştı. Taksicilere nazaran ise o devir bu sayı 10 bini geçiyordu. Lisansı bulunmayan şirketin Türkiye’den kazandığı yüzde 20’lik kurulun vergisini ödemeye başlaması ise 2018’in son periyodunu buldu.
DW Türkçe’nin Memleketler arası Araştırmacı Gazeteciler Konsorsiyumu (ICIJ) ile birlikte yürüttüğü ‘The Uber Files’ araştırmasına nazaran Uber, muvaffakiyet sağlamak için girdiği tüm ülkelerde emsal taktikler kullandı. Şirket, sızdırılan iç kayıtlarına nazaran teknolojiden yararlanarak agresif lobi faaliyetleri yürüterek ve maddeleri hiçe sayarak birkaç teknoloji uzmanı çalıştıran bir San Francisco teşebbüsünden global bir dev haline geldi.
Erdoğan’a Yakın İsimler Hedeflendi
DW Türkçe’nin incelediği kayıtlara nazaran, Uber’in Türkiye’de ruhsatsız araçlarla büyümesi taksicileri ayağa kaldırırken art planda lobi faaliyetleri sürüyordu. Uber, Türkiye’deki varlığını garantilemek için Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’a yakın isimleri radarına aldı. Devrin bakanları Ali Babacan ve Mehmet Şimşek’in Erdoğan’ı ikna etmesi için harekete geçen şirket, birinci olarak AK Parti kurucularından olan ve bir danışmanlık firması bulunan Cüneyd Zapsu’ya ulaştı.
‘erdoğan Bu Günlerde Yabancı Şirketlere Karşı Çok Agresif’
Tüm dünyada eş vakitli olarak yayınlanan araştırmaya nazaran Uber, Türkiye piyasasına girmeden evvel karşılaşacağı yasal problemler ve engellenme riskinin farkındaydı. Türkiye’de lisans almayı garantilemek için Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’a yakın isimler üzerinden lobi faaliyetleri yürüten şirket, böylelikle her türlü yasal düzenlemeyi rahatlıkla yaptırmayı amaçlıyordu. İncelenen evraklara nazaran, Uber Türkiye’ye girmeye hazırlanırken pazar araştırması yapan bir yönetici, ‘Önemli bir nokta şu ki, RTE (Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan) bu günlerde yabancı internet şirketlerine karşı çok agresif. Twitter ve Youtube’u vergi ödememekle suçluyor… O halde tüm bu (yaratıcı!) argümanlara karşı hazırlıklı olmalıyız’ dedi.
Türkiye’de birinci olarak taksilerle işe başlayan Uber, taksi ruhsatı olmayan araç sahipleriyle müşterilerin karşılıklı hizmet alım satımına imkan sağlayacak peer-to-peer, yani bireyler ortası iş modeli P2P’nin lansmanı için de gayeleri ve riskleri belirlemeye başladı. Bu biçimde işleyen platformlar kullanıcıların birbirlerine mal ve hizmet alıp satmalarını sağlarken karşılığında da bir komite alıyor.
‘Kamuoyunu Kazanamayacağımız Çok Milliyetçi Bir Pazar’
Eylül 2014 tarihli toplantı notlarına nazaran şirket yöneticileri, Türkiye’de güçlü olan taksi lobisinin vereceği karşılık taksicilerin imajını olumsuz etkileyecek olsa da Uber’in ‘topla tüfekle saldırmak’ yerine, daha ölçülü bir karşılık vermeleri gerektiğini belirttiler. Bir yönetici ‘Gerçek şu ki Türkiye, şoför ortaklarımız için şiddet riskine kayıtsız kalan büyük, makûs Amerikan şirketi olarak kabul edilirsek, kamuoyunu kazanamayacağımız çok milliyetçi bir pazar’ dedi.
‘Cesur Korsan Taksilere Gereksinimimiz Var’
Aynı toplantıda korsan taksilerle çalışma da gündeme geldi. Korsan taksicileri olağan iş ortakları olarak tanımlayan şirket yetkilileri, Türkiye’deki kanunlara nazaran ticari ehliyeti olmayan ve taksi nakliyeciliği yapan şoförlerin yalnızca para cezası ile cezalandırıldığına dikkat çekti. Evraklara nazaran korsan taksicilerin sisteme kayıt olduğunda daha şeffaf hale geleceğini ve bunun onlar için sorun oluşturabileceğini söyleyen bir yöneticinin şöyle dedi: Bu yüzden başlangıçta şoförleri bulmakta zorlanabiliriz, cesurlara gereksinimimiz var ve cezaları ödeyeceğimizi garanti ediyoruz.
Uber, Türkiye’de faaliyete geçtikten çabucak sonra bir lobi kitapçığı hazırlatarak stratejilerini de belirledi. Şirketin temel maksatlarından biri, ‘kilit iş ve siyasi paydaşları’ belirleyerek lüks nakliyatta ‘daha yeterli bir’ lisanslama planı için ‘yasa yapma sürecinin etkin bir oyuncusu olmak’tı.
‘Teknoloji Meraklısı Bireylerle Bağlantıya Geçilecek’
Ekim 2014’teki yazışmalarda Türkiye’den sorumlu bir yönetici, Uber’in P2P lansmanının Cumhurbaşkanı Erdoğan’a Twitter ve Youtube hadisesi üzere aktarılma riskine karşı, AK Parti kabinesinden ‘entelektüel ve teknoloji meraklısı kişilerle’ iletişime geçeceklerini söyledi. Bu isimler periyodun İktisattan Sorumlu Başbakan Yardımcısı Ali Babacan ve Maliye Bakanı Mehmet Şimşek’ti. Yazışmalara nazaran Babacan, o tarihten evvel şirket kurucusu Travis Kalanick ile görüşmüş, Şimşek ise yakın vakitte Londra’da Uber’i destekleyen bir tweet atmıştı.
Toplantılarda ‘Amacımız, taksi lobisinden evvel bu iki kişinin Uber’i Erdoğan’a anlatmasını sağlamak’ diyen Uber yöneticisi, periyodun İstanbul Büyükşehir Belediye Lideri Kadir Topbaş ile konuşmanın taksi lobisini harekete geçirebileceğinden Topbaş’tan evvel daha kıdemli beşerlerle irtibata geçmeyi deneyeceklerini tabir etti.
Erdoğan’a Zapsu Üzerinden Ulaşmaya Karar Verildi
Şirket, Babacan ve Şimşek’e ‘AK Parti’nin kurucularından ve Erdoğan’ın yakın arkadaşı olan’ Cuneyd Zapsu üzerinden ulaşmaya karar verdi. Öte yandan eski İçişleri Bakanı Abdülkadir Aksu’nun oğlu Murat Aksu’ya ilişkin bir hukuk ofisi olan ASC Hukuk ile de mümkün bir yardım için irtibata geçeceklerini belirttiler.
Zapsu, 2001 ile 2008 yılları ortasında partinin merkez yürütme konseyi üyesiydi. Zapsu, Erdoğan’ın Başbakanlık devrinde danışmanlığını üstlendi. 2008 yılına kadar AK Parti Merkez Karar Yürütme Konseyi’nde (MKYK) olan ve Genel Lider Erdoğan’ın Özel Asistanlığı ve Bilgi Koordinatörlüğünü yapan Zapsu, 2008 yılında etkin siyasi vazifelerinden istifa ederek kurduğu Cuneyd Zapsu Danışmanlık A.Ş. ile memleketler arası yatırım ve idare danışmanlığı hizmeti vermeye başladı.
Zapsu, Lobi Faaliyetleri İçin 150 Bin Dolar İstedi
Kayıtlara nazaran UBER yöneticileri İstanbul’da Zapsu ve şirket yetkilisi ile bir yemek gerçekleştirdi. Görüşmede Zapsu’nun şirketi, Uber’in Türkiye pazarında işlerini kolaylaştıracak kilit bireyleri belirledi. Valilerden belediye liderlerine, taksi plakası sahiplerinden medya şirketlerinin liderleri ve içişleri, ulaştırma ve maliye bakanlarına yaklaşık 30 kişilik bir liste sunan Zapsu’nun şirket yöneticisi, bu bireylerin kim oldukları ve şirketten duymak istedikleri iletinin ne olduğu konusunda Uber’e yardım edeceklerini belirtti. Ayrıyeten 2015 seçimlerinin öncesi ve sonrasında hakikat bağlantı kanalları kurmaları için şirkete rehberlik edeceklerini söz etti. Görüşmenin akabinde Aralık 2014’te Zapsu’nun danışmanlık firması Uber’e bir mutabakat taslağı gönderdi. Taslağa nazaran Zapsu, üç aylık lobi faaliyeti için ayda 50 bin dolarlık fiyat talep ediyordu.
Üst seviye bir yönetici, ‘Fiyat çok yüksek ancak muhtemelen Türkiye’de sahiden büyümemizin tek yolu Cüneyd Zapsu üzere nüfuz sahibi birinin bizi kıymetli Türklerin radarına sokması’ dedi. Fakat iki şirket fiyatta anlaşamayınca o devir resmi bir muahede yapılmadı. Yazışmalarda Zapsu’nun Erdoğan’ın birinci periyodundan olduğu ve tesirini yitirdiğini lisana getiren şirket yöneticileri, kendisine son deva olarak başvurmayı düşünerek yeni alternatiflere yöneldi.
‘Hükümetin Göz Yummasını Sağlayabilir’
Şirket yöneticilerine nazaran Uber’in Türkiye’de yapacağı bir iş iştiraki da maddelerin değiştirilmesine yardımcı olabilirdi.
Ocak 2015’teki bir yazışmada, Türkiye’den sorumlu bir yönetici, kurduğu kontakların kendilerine paydaşlık için Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın imam hatip lisesinden arkadaşı Hasan Gürsoy’un sahibi olduğu Gürsoy İnşaat’ı tavsiye ettiğini söyledi. Şirketin yüklü olarak inşaat ve alışveriş merkezi işletmeciliği yaptığını ve ulaşıma yatırım yapmayı planladığını anlatan yönetici, ‘Özellikle özel jet kiralama. Hükümet ve Cumhurbaşkanı ile çok âlâ ilişkileri var, sahiden bu şirket AK Parti periyodunda yükseldi. Temasımız aracılığıyla kendisine ulaştık ve çok ilgilendiler. Hakikaten de bu adam hükümetin evvel Uber’e göz yummasına ve sonra da gerekli P2P düzenlemelerine gitmesine meydan verebilir. Onlarla bir muahede yaparsak, Zapsu’nun hizmetlerine gereksinim duymuyor olacağız’ dedi.
Uber daha sonra iki şirketle daha stratejik yatırım görüşmesi yaptı. Şubat 2015’te ise devrin Maliye Bakanı Mehmet Şimşek ile görüşme gerçekleşti. Şimşek’le görüşmenin hangi lobici ya da temaslar aracılığıyla gerçekleştirildiği sızan evraklarda bilinmeyen kaldı. Şimşek’in bu görüşmesi kamuya açık kaynaklarda da yer almadı.
‘Şimşek, Uber’in Türkiye’de Faaliyet Göstermesi Konusunda Çok Destekleyici’
‘Yenilikçilik ve şeffaflık yanlısı’ olarak tanımladıkları Bakan Şimşek ile görüşmenin olumlu geçtiğinin belirtildiği şirket notlarında Şimşek’in, Uber’in Türkiye’de faaliyet göstermesi konusunda ‘çok destekleyici’ olduğu tabir edildi. Şirket notlarında ‘Bizden gelir yönetimi ile görüşmemizi istedi. (Onlardan da Uber konusunda olumlu olmalarını talep etti.) Twitter yasasını incelememizi tembih etti. Uber, e-araç çağırma düzenlemeleri ve P2P hakkında Bakan’a bir teklif sunacak’ denildi.
‘Babacan’ın Rastgele Bir Kıymeti Var Mı?’
Dönemin İktisattan Sorumlu Başbakan Yardımcısı Ali Babacan’ın o periyot Uber CEO’su olan Travis Kalanick ve şirket kurucusu Garrett Camp ile yemek yediği de Uber yöneticilerinin iç yazışmalarında ortaya çıktı. Üst seviye bir Uber yöneticisi, 30 Haziran 2016’da şirketin öbür bir üst yöneticisine yazdığı bir e-postada şöyle dedi: ‘Yemekte Türkiye eski Başbakan Yardımcısı’nın yanında oturuyorum. Yaklaşık üç yıl evvel Travis ve Garrett ile yemek yediğini söylüyor. Rastgele bir kıymeti var mı? Şayet öyleyse, ondan bizim için ne yapmasını isteyebilirim?’
Diğer yönetici, ‘Sanmıyorum lakin onunla sohbet etmeye paha. İktisattan sorumlu eski Başbakan Yardımcısıydı, lakin aldığımız bilgilere nazaran Erdoğan’ın gözünden düştü ve son kabine değişikliğinde öteki bir bakanlık misyonuna atanmadı’ karşılığını verdi.
Uber, Türkiye’deki stratejik paydaşlık planını ise hayata geçiremedi. Eylül 2015’teki yazışmalarda firmaların birçoklarının Türkiye’deki gergin siyasi ortamdan ötürü ya da taksi bölümünü etkilemek istemedikleri için bu alanda bir iştirake sıcak bakmadığı tabir edildi.
Eski Büyükelçi Tan Ayda 35 Bin Dolar Aldı
Bunun üzerine yazışmalarda, Türkiye’de lisans almak için rastgele bir yasal yolun olmadığı, bu nedenle daha güçlü bir lobiciye gereksinim duyulduğu belirtildi. Uber’in Avrupa, Ortadoğu ve Afrika’dan (EMEA) sorumlu bir yöneticisi, ‘Birçok seçeneği tükettikten sonra, yasallaşma sürecinde bize takviye olacak gerçek kişiyi bulamazsak, bunun Türkiye’deki tüm operasyonumuzu tekrar gözden geçirmemize neden olacağını hesaba katmak zorundayız’ dedi.
Cüneyd Zapsu, Mehmet Şimşek ve Ali Babacan ile bir sonuca varamayan Uber, bu konuşmadan yaklaşık bir ay sonra, lobi faaliyetlerine devam etmek için kutuplaştırıcı bir siyasi figür olmadığını düşündükleri ABD eski büyükelçisi Namık Tan ve ortağı, devrin Türk Amerikan İşadamları Derneği Lideri Ekim Alptekin ile anlaştı. Tan ve Alptekin’in birlikte çalıştığı NT Danışmanlık firmasıyla aylık 35 bin dolardan üç aylık bir kontrat imzalandı.
Uber yöneticileri, Ocak 2016’daki yazışmalarda, üç aylık mühlet sonunda ilerleme kaydedildiği, ancak amaca ulaşmak için daha uzun vakte gereksinim olduğunu belirterek aylık ödenecek ölçüsü ’20 bin dolar + bonuslar’ olarak belirleyip şirketle bir yıllık muahede yapmayı önerdiler. Sızdırılan dokümanlarda bu mukavelenin imzalanıp imzalanmadığı yer almadı.
Hürriyet Ve Sabah’a Şirket Hakkında ‘pozitif Haberler’ Yaptırıldı
Uber, bu süreçte medya çalışmaları da yürütüyordu. İç yazışmalara nazaran teğe bir görüşmeler sonrası Hürriyet ve Sabah’ın ortalarında olduğu gazetelere şirket hakkında müspet haberler yaptırıldı. Ocak 2016’daki yazışmalarda ‘hükümete yakın gazeteci’ olarak tanımladıkları Fatih Altaylı’nın da iki köşe yazısı kaleme aldığı belirtildi.
Gelinen noktada ise şirketin Türkiye’deki lobi faaliyetleri başarısız oldu. Kendi lehine yasal düzenlemelerin önünü açamayan Uber’e 16 Ekim 2019 tarihinde İstanbul 10. Asliye Ticaret Mahkemesi kararı ile erişim pürüzü getirildi. Şirketin, turizm nakliyeciliği yetki evraklı araçları taksi olarak çalıştırması kanunlara karşıt bulundu. 2020’nin aralık sonunda ise İstanbul Bölge Adliye Mahkemesi 13. Hukuk Dairesi’nin kararına nazaran yalnızca sarı taksilerle çalışmak suretiyle Uber’e getirilen erişim pürüzü kaldırıldı. Fakat tüm bu lobi faaliyetleri içinde şirket, 2014 ile 2019 ortasında yasal statü kazanmadan Türkiye’de faaliyet göstererek büyümüş oldu.
İstanbul Taksiciler Esnaf Odası’nın eski lideri Yahya Uğur, DW Türkçe’ye şirketin mahkeme kararına kadar yasa dışı faaliyette bulunmasa da maddelerdeki boşluklardan faydalandığını, istinaf kararı sonrası ise yalnızca taksilerle çalışma kuralından ötürü maddelerle uyumlu hale geldiğini söyledi.
UBER Tüm Avrupa’ya Siyasetçilerle Yayılmış
İngiltere’de yayımlanan Guardian gazetesine sızdırılan ve Memleketler arası Araştırmacı Gazeteciler Konsorsiyumu (ICIJ) ile birlikte BBC Panorama’nın da dahil olduğu kimi medya kuruluşlarıyla paylaşılan dokümanlar, birinci defa Uber’in 90 milyon dolarlık bir lobicilik faaliyetiyle tesirli siyasetçilerden dayanak aldığını nasıl Avrupa’nın taksi piyasasını altüst edip süratle büyüdüğünü ortaya koyuyor.
2014’te Fransa’da taksi sürücüleri Uber’e karşı geniş çaplı protesto şovları düzenlerken o periyot İktisat Bakanı olan (Nisan ayında ikinci sefer Cumhurbaşkanı seçilen) Macron, Uber’in yöneticisi Travis Kalanick’e ‘Sen’ diye hitap edecek kadar yakındı ve Uber’in lehine yasalar çıkaracağına dair dostuna kelam veriyordu.
